Očuvanje nasleđa – Beogradska tvrđava

Među utvrđenjima na jugoistoku Evrope, Beogradskoj tvrđavi pripada posebno mesto. Njena istorija utkana je u tokove zbivanja koja su u protekla dva milenijuma često uticala na sudbine evropskih država i naroda. Izgrađena na izuzetno povoljnom strateškom položaju, gde se sustižu evropski putevi prema istoku, ona je vekovima bila odbrambeno uporište, ali i polazna tačka osvajačkih pohoda.

Beogradska tvrđava, njen nastanak i razvoj, neotuđivi su deo istorije Beograda. Uz utvrđenje na bregu iznad ušća Save u Dunav zasnovan je antički Singidunum. Na istom mestu nastao je slovenski Beograd. Stolećima se srednjovekovni grad razvijao na prostoru današnje Tvrđave, tražeći svoju sigurnost među njenim bedemima. I kasnije, kada je naselje izašlo iz branjenih okvira bedema, Tvrđava je još dugo ostala njegovo središte.

Razvoj utvrđenja koja su nastajala i nestajala na ovom prostoru od antike do 18. veka, predstavlja važan činilac za proučavanje istorije grada u celini. Izgradnja, rušenje i obnova bedema veoma jasno odlikuju značaj i ulogu Beograda u prošlosti, njegove uspone i padove. Sa druge strane Beogradska tvrđava, kao složen i slojevit kompleks, značajna je za proučavanje razvojnih tokova evropskih fortifikacija u širem smislu. Na njoj se jasno uočavaju sve one promene kroz koje je prolazila vojna arhitektura na tlu Evrope. Od antičkog utvrđenog legijskog logora-kastruma, preko utvrđenja srednjovekovnog grada, do gotovo savremene bastione artiljeriske tvrđave.

Graditeljsko nasleđe je sve ono što je u prošlosti izgrađeno i do dan-danas se očuvalo u celovitosti ili ruševinama.

Dešava se da se zaštićeni prostor koristi kroz sasvim nove funkcije i često sama ta delovanja mogu loše uticati na njegovo očuvanje i izgled. U periodu 18 i 19. veka javlja se težnja za očuvanjem starina i njihovom zaštitom. U 20. veku, donošenjem raznih značajnih konvencija, definišu se tačne stavke po kojima će se spomenici vrednovati i štiti.

Posle Drugog svetskog rata, u Srbiji se mnogo više pažnje posvećuje zaštiti spomenika i njihovom očuvanju. Osnivaju se zavodi koji se staraju o jedinstvenoj primeni kriterijuma prilikom predlaganja za proglašenje nepokretnosti za kulturna dobra, kao i prilikom utvrđivanja nepokretnih kulturnih dobara od velikog i od izuzetnog značaja.

Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije osnovan je 25. juna 1947. godine. Osnivanjem i početkom rada Zavoda za zaštitu spomenika kulture počela je da se razvija organizovana briga oko čuvanja, proučavanja, valorizacije, prezentacije i sveukupne afirmacije spomenika kulture.

 

VALORIZACIJA BEOGRADSKE TVRĐAVE

Postupak vrednovanja spomenika kulture je jedan od najznačajnijih elemenata u zaštiti graditeljskog nasleđa. Savremeni proces valorizacije je veoma složen postupak i zahteva poznavanje različitih struka radi pravilnog sagledavanja vrednosti određenog objekta.

Beogradska tvrđava vodi se kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja od 2. decembra 1946. godine. Stavljanjem pod zaštitu teži se očuvanju i pravilnoj restauraciji spomenika kroz istorijski poznate činjenice kao i stare zapise, crteže i literaturu.

Kulturno dobro od izuzetnog značaja jeste ono koje ima jednu od sledećih karakteristika:

1. poseban značaj za društveni, istorijski i kulturni razvoj naroda u nacionalnoj istoriji, odnosno za razvoj naroda u nacionalnoj istoriji, kao i za razvoj njegovog prirodnog okruženja;
2. svedoči o presudnim istorijskim događajima i ličnostima i njihovom delovanju u nacionalnoj istoriji;
3. predstavlja jedinstvene (raritetne) primerke stvaralaštva svog vremena ili jedinstvene primerke iz istorije prirode;
4. veoma utiče na razvoj društva, kulture, tehnike i nauke; ima izuzetnu umetničku ili estetsku vrednost.

 

Istorijat Beogradske tvrđave kroz vekovne etape

 

Rimski Singidunum (I – V vek)

Sudeći po arheološkim nalazima na terenu, prvo naselje osnovano je tokom neolita na području današnje Beogradske tvrđave. Dobre uslove za život i razvoj naselja kasnije su iskoristili Rimljani. Oni su ovde, u I veku naše ere, osnovali vojni logor, kastrum, nazvavši ga starim keltskim imenom – Singidunum. Tako je oblast današnjeg Beograda ušla u sastav Rimskog carstva, čiju su severnu granicu predstavljali tokovi Rajne i Dunava. Krajem I veka, u kastrumu se nastanila poznata IV legija, Flavija. Prvo rimsko utvrđenje bilo je zemljano-palisadnog tipa, ali je ono krajem II veka zamenjeno utvrđenjem zidanim od kamena. Kastrum je zauzimao današnji prostor Gornjeg grada i parka Kalemegdan, završavajući se na jugu kod današnje Pariske ulice. Uz vojni logor razvijalo se i civilno naselje. Ono se od kastruma pružalo prema jugu i jugoistoku, ali i na području današnjeg Donjeg grada. Rimski Singidunum razorili su Huni 441. godine.

Vizantijski, slovenski i ugarski Beograd (VI – XII vek)

Tokom ranog srednjeg veka, rimski pogranični gradovi bili su napadani i uništavani u prodoru varvarskih plemena sa severa. Preostalo stanovništvo Singidunuma našlo je utočište u razorenom kastrumu, koji je na brzinu obnovljen materijalom porušenih objekata. Oko tog jezgra razvio se utvrđeni grad na granici Istočnog rimskog carstva – Vizantije, koji je bio česta meta ratobornih Huna, Sarmata i Gota, a nesto kasnije i Slovena. Vizantijski pisac Prokopije kaže da je energični car Justinijan opasao Singidunum jakim zidinama, kako bi grad zaštitio od varvara. Sa nastanjivanjem Slovena u ovim oblastima, grad je izgubio svoje staro ime. Od IX veka pojavljuje se slovenski naziv – Beograd – i u pisanim izvorima, prvi put 878. godine. Posle propasti Samuilove države, u prvoj četvrtini XI veka ovde je uspostavljena vizantijska granica na Dunavu, a Beograd je postao značajno vojno uporište. Početkom XII veka u današnjem Gornjem gradu izgrađen je vizantijski kastel sa stalnom vojnom posadom, a krajem istog stoleća, pomeranjem severne vizantijske granice ka jugu, ova oblast dolazi u posed Ugarske.

Beograd kao srpski grad i prestonica države (XIII – XV vek)

„Panorama” ostataka beogradskog grada Beograda prvi put dospeva u srpske ruke krajem XIII veka u vreme kralja Dragutina, ugarskog zeta i poklonika (1284.). Njegove dobre odnose sa Ugarskom nisu, međutim, nastavili i njegovi naslednici, srpski kraljevi Milutin i Stefan Dušan, koji u prvoj polovini XIV veka nasilno pokušavaju da preuzmu Beograd i tu uspostave trajnu granicu svoje države. Nagli uspon Beograda vezan je za ličnost despota Stefana Lazarevića, koji je kao ugarski vazal u prvoj polovini XV veka ovde osnovao novu prestonicu srpske države (1404.–1427.). Osim što je Beograd utvrdio moćnim bedemima, on ga je i snažno razvio kao ekonomsko i kulturno središte. Tada je u Gornjem gradu sazidan i zamak za despota Stefana, a u Donjem gradu bujao je život najvećeg srpskog naselja. Naročito je cvetala trgovina, koju je despot svojim merama uporno stimulisao, ali ni kulturni i duhovni život nisu zaostajali. Sliku naprednog Beograda toga doba potkrepljuju zapisi despotovog biografa Konstantina Filozofa, francuskog putnika Bertrandona d’ la Brokijera, kao i rezultati savremenih arheoloških istraživanja. Posle despotove smrti Ugari su ponovo preuzeli Beograd, najveće utvrđenje na Dunavu, koje su tada posedovali i koje je jedino moglo da se uspešno suprotstavi Turcima.

Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića

Vazalni ugovor koji je sa mađarskim kraljem Žigmundom (1387.–1437.) zaključio 1403. godine srpski despot Stefan Lazarević (1389.–1427.) srpska despotovina je dobila Beograd i još neke oblasti. Tokom njegove uprave gradom, tvrđava koju su Osmanlije 1397. godine razrušile je obnovljena i značajno proširena. U periodu od 1403. do 1407. godine obnovljen je kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac (1405.). Posle čega je obnovljeno Zapadno podgrađe u kome je podignuto Ratno pristanište. Radovi na proširenju utvrde su trajali sve do smrti despota Stefana 1427. godine. U samom gradu se od 1405. godine nalazi prestonica Srbije, koja je do tada bila u Kruševcu (vidi Grad cara Lazara). Tokom Stefanove vladavine u gradu je obnovljen:

• Manojlov kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac sa prvobitnom kulom Nebojša kao donžonom (okončano 1405.);
• Zapadno Pograđe koje je ojačano i uz koje je podignuto Ratno pristanište (okončano 1407.), dok su kao potpuno novi delovi tvrđave u periodu od 1407. do 1427. godine redom podizani:
• Gornji Grad koji je opasan sistemom dvostrukih bedema, poput niskog i zadnjeg bedema u carigradskim Teodosijevim bedemima;
• Duboki suvi šanac ispred Gornjeg grada sa kopnene strane;
• Donji grad sa Gradskim pristaništem čiji je ulaz čuvala kula koja je kasnije prerađena u današnju kulu Nebojšu, čime je površina koja je opasana bedemima za nešto manje od četvrt veka uvećana desetostruko.
•  Posle Stefanove smrti, Beograd biva vraćen Mađarima koji ga dodatno ojačavaju zbog sve veće opasnosti od Osmanlija, koje su ga tri puta opsedale:

Tokom svoje vladavine Mađari su dodavali barbikane ispred glavnih gradskih kapija, istureni deo utvrde na istoku, i preradili su današnju kulu Nebojšu u tipičnu artiljerijsku kulu tog doba.

 

Beograd kao „Bedem hrišćanstva” (XV – XVI vek)

Sultan Mehmed II napada Beograd 1456. Kao značajno vojno uporište na južnoj granici Ugarske, Beograd je od sredine XV veka bio izložen napadima i opsadama Turaka. Prvu tursku opsadu 1440. godine grad je uspešno izdržao sa svojim utvrđenjima građenim u despotovo doba. Uočvši tom prilikom slabe tačke u odbrani, Ugari su pristupili  dodatnom utvrđivanju tadašnjih glavnih ulaza u Beogradski grad, izgradnjom barbakana u Gornjem i Donjem gradu. Kada je nešto kasnije, 1456. godine, mladi i ambiciozni osvajač Carigrada, turski sultan Mehmed II („Zakonodavac”) napao Beograd, suočio se sa grčevitom odbranom, kojom je zapovedao Janoš Hunjadi.

Ni ovog puta Turci nisu uspeli u svojoj nameri, a jedna od najvećih bitaka u istoriji Beograda proslavljena je kao velika hrišćanska pobeda. Tada je grad stekao čuveni epitet „Antemurale Christianitatis”. U očekivanju novog turskog napada, Ugari su i u ovom periodu obavljali fortifikacione radove manjeg obima. Ipak, razjedinjena feudalna Evropa i Ugarska, potresana unutrašnjim trzavicama, nisu spremno dočekale nov turski pohod. U leto 1521. godine, turska vojska na čelu sa sultanom Sulejmanom Veličanstvenim, napadajući grad i sa rečne i sa kopnene strane, osvojila je beogradska utvrđenja. Beograd je tada dobio novog stranog gospodara, a hrišćanska Evropa objektivan razlog strahovanja za svoju budućnost.

 Beograd kao „Prag svetog rata” (XVI – XVII vek)

U narednih sto pedeset godina Beograd je izgubio strateški položaj i značaj pograničnog mesta, pošto su Turci nastavili svoj pohod prema Evropi. U izmenjenim političkim uslovima, beogradskim utvrđenjima više nije posvećivana pažnja i ona su postepeno zastarevala. Naselje je poprimilo sve odlike orijentalne varoši, pored ostalog i zbog izgradnje brojnih džamija i minareta. Neuspela turska opsada Beča 1683. godine predstavljala je prelomni trenutak u kojem je Otomanska imperija u invaziji postala carstvo u povlačenju. Beograd se ponovo našao u ulozi graničnog uporišta. Sa svojim srednjovekovnim utvrđenjem, koje u međuvremenu nije osavremenjavano, grad nije mogao da računa na uspešnu odbranu u uslovima razvijenog artiljerijskog naoružanja. Maksimilijan Bavarski 1688.godine relativno lako je zauzeo „Darul džihad” (prag svete borbe), kako su Turci zvali Beograd.

Tokom dvogodišnje vladavine Austrijanci su planirali rekonstrukciju utvrđenja, ali za takav posao nisu imali vremena. Njihovo naglo povlačenje sa Balkana 1690.godine vratilo je Turke u Beograd. Svesni strateškog značaja grada, Turci su tada pristupili prvoj značajnijoj rekonstrukciji zastarele srednjovekovne fortifikacije. Na čelu radova postavljen je austrijski prebeg, venecijanski graditelj Andrea Kornaro. Novoizgrađena artiljerijska fortifikacija, ostvarena bez bastionih trasa koje su u to vreme drugde već bile praktikovane, pokazala se kao nedovoljno efikasna u odbrani, pošto su je 1717. godine Austrijanci sa Eugenom Savojskim osvojili, i to uz relativno male žrtve.

Austrijanci u Beogradu: graditelji u ulozi rušitelja (XVIII vek)

Pod austrijskom dominacijom Beograd je u prvoj polovini XVIII veka (1717.–1739.) doživeo velike promene. Planskom izgradnjom naselja, podizanjem raznih novih zdanja i doseljavanjem katoličkog stanovništva, grad je izgubio orijentalne karakteristike i brzim tempom sticao izgled evropskog baroknog naselja. Najkrupnije promene dogodile su se sa njegovom fortifikacijom, pošto su Austrijanci odlučili da  sistematski pristupe rešavanju pitanja odbrane Beograda.

Po projektu Nikole Doksata de Moreza tada je izvršena velika rekonstrukcija beogradskih utvrđenja. U ovom graditeljskom poduhvatu koji je trajao punih 15 godina, grad je konačno dobio savremenu artiljerijsku tvrđavu, oblikovanu uglavnom u skladu sa fortifikacionim principima francuskog graditelja i maršala Sebastijana Vobana. Započela je i izgradnja varoških utvrđenja. Bastione trase na potezu od obale Save, linijom današnjih Kosančićevog, Topličinog i Obilićevog venca, preko Trga Republike i Dorćola do obale Dunava, ali ti radovi nisu bili privedeni kraju. Beogradskim primirjem (1739.), Austrijanci su izgubili Beograd. U skladu sa klauzulom mirovnog dogovora, oni su pre svog odlaska pristupili rušenju gotovo svih novopodignutih utvrđenja, što je trajalo punih šest meseci.

Poslednja faza turske vladavine u Beogradu (XVIII – XIX vek)

Veliki ravelin i Stambol kapija.

Godine 1740. Turci su opet u Beogradu, gde zatiču ruševine austrijske bastione tvrđave i varoške fortifikacije. Radi odbrane svojih evropskih teritorija, odlučuju da grade tvrđavu na istom mestu gde je bila austrijska, čak i po uzoru na nju. Ovi radovi izvedeni su u naredne dve decenije. Kada su privedeni kraju, ostvareni rezultat bio je dosta skroman. U fortifikacionom pogledu, turska artiljerijska tvrđava – koja i danas postoji, predstavljala je pojednostavljenu i samo delimičnu primenu Vobanovih principa. Kao takva, značila je korak nazad u razvoju beogradskih fortifikacija.

Što se varoši tiče, Turci nisu ni pokušali da ponovo zidaju bastionu trasu. Umesto toga, produbili su postojeći rov oko varoši i podigli palisadnu ogradu. Novi kratkotrajni boravak Austrijanaca u Beogradu krajem XVIII veka nije ostavio značajnije posledice. Poslednja velika opsada u istoriji Beogradske tvrđave dogodila se tokom I srpskog ustanka, kada je Karađorđe početkom 1807. godine prisilio Turke u tvrđavi da se predaju. Posle propasti ustanka, oni su se vratili 1813. godine i tvrđavom upravljali do svog konačnog odlaska iz Beograda. Turski predstavnik zvanično je predao ključeve Beogradske tvrđave knezu Mihailu Obrenoviću 1867. godine na Kalemegdanu.

Vrednosti Beogradske tvrđave i utvrđenja Gornjeg grada

Tvrđava sadrži brojne prostore i delove od izuzetnog kulturno-istorijskog značaja :

• ostaci utvrđenja (bedemi, kule, kapije) iz različitih perioda (rimskog, srednjovekovnog srpskog i turskog, austrijskog);
• crkva Ružica i crkva Sv. Petke sa parohijskim domom;
• prostor barutane;
• rimski bunar…

Beogradska tvrđava ima istorijsku vrednost jer svedoči o određenom vremenskom periodu i događajima koji su se tu dešavali. Zatim ima kulturnu vrednost jer dokumentuje značajna dostignuća koja prezentuju stepen razvoja materijalne i duhovne kulture određenog perioda. Poseduje još i umetničku i arhitektonsku, kao i vrednost originala. Urbanistička vrednost je najviše naglašena s obzirom da se tvrđava nalazi na padini na ušću dve reke i u mnogome je uticala na današnju arhitekturu Beograda.

Za vreme despota Stefana Beograd se razvija i prerasta u utvrđeni srednjovekovni grad, u punom smislu te reči. Izgrađena su tri posebno branjena utvrđenja koja se međusobno razlikuju po funkcijama i ulozi u sistemu odbrane grada. Među njima je bilo najznačajnije utvrđenje Gornjeg grada. Ono je imalo za cilj da grad brani iz pravca koji je za napad bio naj pogodniji. U funkcionalnom smislu služilo je za smeštaj glavnog dela vojne posade, ali i kao prostor gde je boravila vlastela i ličnosti bliske dvoru.

 

Očuvani aspekti Gornjeg grada i njihove vrednosti

Posebnu istorijsku vrednost Gornji grad ima zbog svoje starosti. Pored istorijske on ima i kulturnu vrednost. Može se reći da je njegova vrednost i arhitektonska zbog načina fortifikacionih rešenja, jer neposredno preuzetih stranih rešenja gotovo da nema. Pored arhitektonske da izražaja dolazi i zanatska vrednost.

Zamak despota Stefana Lazarevića

U severozapadnom delu Gornjeg grada sačuvani su ostaci zamka despota Stefana Lazarevića. Citadela ili unutrašnji grad nastala je prvobitno kao vizantijski kastel u XII veku. Ponovo je kompletno izgrađena za vreme despota Stefana Lazarevića 1404.–1427. godine. Arheološkim istraživanjima koja su vršena sistematski do 1980. godine, otkriveni su ostaci bedema s kulama, kaldrmisani prilaz zamku sa severoistočne strane, sa okruglim stubovima na koje se nekad oslanjao pokretni most. Pronađeni su ostaci oružja, kamena đulad, ostaci keramike, novca i drugih predmeta iz despotovog i iz kasnijih vremena. U austrijsko-turskim borbama krajem XVII veka zamak despota Stefana Lazarevića gotovo je u potpunosti uništen.

Severnoistočni bedem zajedno sa severnom kulom Gornjeg grada

Utvrđenje je opasano sistemom dvojnih bedema. Sa tri strane, dvojni bedemi su se sastojali od unutrašnjeg, glavnog bedema visine oko 7m i nižeg spoljnog bedema sa kosom kamenom eskarpom, koja se spuštala do dna rova. Stepen utvrđivanja bedema bio je određen prema položaju i funkciji koju je svaki bedem imao u sistemu odbrane utvrđenja kao celine. Od toga je posebno zavisio broj i položaj kula na unutrašnjem i bastaja na spoljašnjem bedemu. U tom smislu veća pažnja bila je posvećena utvrđivanju severoistočnog i jugoistočnog bedema, koji se nalaze prema lakše pristupačnim i teže branjenim prilazima gradu.

Južna kapija despota Stefana Lazarevića

Južna kapija u bedemu predstavlja glavni ulaz u srednjovekovno utvrđenje. Južna kapija danas nije u funkciji, niti se njeni ostaci mogu videti sa spoljašnje strane bedema. Njen položaj uočava se tek iz unutrašnjosti Gornjeg grada, pedesetak metara zapadno od Sahat kapije.

Despotova kapija zajedno sa Dizdarevom kulom

Despotova kapija sa Dizdarevom kulom često se naziva i Istočnom gornjogradskom kapijom. U srednjem veku se na ovom mestu nalazio glavni ulaz u Beogradsku tvrđavu. Zajedno sa severoistočnim bedemom predstavlja najbolje očuvani segment srednjovekovnog Gornjeg grada iz prve polovine XV veka. Despotova kapija, koja je jedina očuvana u svom prvobitnom obliku, sastojala se, shodno postojanju dvostrukih bedema, iz dve kapije. Jedna odgovara spoljnom, a veća kapija unutrašnjem bedemu. Unutrašnja kapija je imala odbrambeni balkon – mašikulu, ispod koje se nalazila niša za ikonu zaštitnicu grada.

Pored kapije nalazi se i masivna četvorougaona Dizdareva kula. Naziv je dobila po tome što je u drugoj polovini XVIII veka u njoj stanovao dizdar – zapovednik Tvrđave. Ova kula je teško stradala u bombardovanju Beograda 1915. godine i delom je rekonstruisana 1938. godine. Krajem sedamdesetih godina prošlog veka na kuli je rekonstruisano krunište sa zupcima. U Dizdarevoj kuli danas se nalazi Opservatorija astronomskog društva „Ruđer Bošković”.

 

PROBLEMI I MOGUĆNOSTI ZAŠTITE GORNJEG GRADA BEOGRADSKE TVRĐAVE

 

Stanje objekata: Na tvrđavi se pojavljuje problem zbog obrušavanja gornjih zona, velikih pukotina u zidinama, vlage, rastinja…

Zamak despota Stefana Lazarevića

– danas ga čine samo delimično otkopani ostaci u jako lošem stanju, kojima treba posvetiti posebnu pažnju. Postoje podaci koji upućuju na izgled zamka i na osnovu ostataka se može pretpostaviti njegov oblik. Najveći problem predstavlja to što se većina dokaza, koji direktno svedoče o načinu života, kulturi, običajima, zanatskom umeću tadašnjeg čoveka, kao i samoj arhitekturi i funkciji forme čitavog kompleksa, našla sakrivena pod zemljom usled poravnanja kalemegdanskog platoa kod spomenika Pobedniku, bacivši u misteriju čitav Beograd XV veka.

Severnoistočni bedem zajedno sa severnom kulom Gornjeg grada

– prošli su kroz proces restauracije i u prilično su dobrom stanju. Potreban je što adekvatniji postupak čuvanja građevine da bi se ona što duže održala u stanju u kojem se danas nalazi.

Južna kapija despota Stefana Lazarevića

– usled postepenog razvijanja Gornjeg grada kroz epohe, Južna kapija despota Stefana Lazarevića je u potpunosti izgubila svoju funkciju, zazidana je i zamenjena Sahat kapijom. Ostaci Južne kapije su u veoma lošem stanju, na nepristupačnom mestu, neadekvatno održavani i obrasli u korov. Glavni problem predstavlja to sto je kapija zazidana i van svoje primarne funkcije, tako da se treba posvetiti analizi problema na koji način je moguće oživeti je i pridati joj značaj kao spomeniku kulture, koji i zaslužuje.

Despotova kapija zajedno sa Dizdarevom kulom

– kao i Severnoistočni bedem zajedno sa severnom kulom Gornjeg grada, prošla je kroz celokupan proces restauracije i nalazi se jako dobrom stanju koje je potrebno održati takvim.

 

Bitan faktor za celu tvrđavu jeste njeno očuvanje. Pre svega zbog jako velike, kako istorijsko-kulturne tako i stilsko-arhitektonske kompleksnosti beogradske tvrđave, potrebno je pristupiti detaljnoj analizi celokupnog objekta, radi što adekvatnijeg odabira tehničkih mera zaštite i postupaka čuvanja građevine.

ANALIZA (analitički metod) – analiza celine građevine u cilju utvrđivanja razvojnih etapa. Kao posledica analitičkog metoda, često sledi konzervacija otkrivenih detalja.

Zaštita obuhvata:

ODRŽAVANJE

– najjednostavniji postupak čuvanja građevine u stanju u kojem se nalazi. Konstrukcija, prostorni sklop, oprema i odnos prema okruženju se čuvaju i potrebno je da se takvo stanje što duže obdrži.

KONZERVACIJU

– tehnički proces zaštite graditeljskog nasleđa. Prirodno se oslanja na kontinuitet prethodnog građenja, ali je često primorana na ustupke i kompromise u cilju da se određena vrednost očuva za budućnost.

REKONSTRUKCIJU

– postupak kojim se spomeniku kulture mogu izmeniti prostorni i konstrukcijski elementi ili delovi, pri čemu se menjaju tehnički parametri u cilju potpune ili što približnije sličnosti sa izvornim oblicima.

Savremena podela je na:

• Tačnu (egzaktnu) rekonstrukciju – na bazi dokumentacije o građevini;
• Analognu rekonstrukciju – na bazi upoređivanja i određivanja sličnosti sa nekim drugim primerom;
• Hipotetičku rekonstrukciju – na bazi pretpostavke o obliku elemenata i delova građevine koje više nema, a koja će se ponovo izgraditi.

RESTAURACIJU

– dodavanje elemenata ili delova u onom obliku koji su na građevini pre imali, u cilju čuvanja ili otkrivanja spomeničkih vrednosti koje su bile nepoznate; vraćanje estetskih vrednosti koje su na spomeniku kulture bile oštećene, umanjene ili uništene.

SANACIJU

– skupni naziv za tehničke mere kojima se odstranjuju tehnički, higijenski, estetski i drugi nedostaci na spomenicima kulture. Najčešće se podrazumeva otklanjanje konstrukcijskih nedostataka i stabilizacija.

Restauraciju je potrebno izvršiti ne oduzimajući vrednost originala, tako što će se koristiti isti materijali (kompatibilni materijali) i boje u istom stilu. Jedan od najbitnijih faktora je da se dobro prouči sadržaj materijala na zaštićenom spomeniku. Potrebno je restauraciju vršiti istim kamenom i vezivnim sredstvima što sličnijeg sastava. Standardne veličine cigala su se promenile, pa je sada potrebno posebno praviti cigle koje će se uklopiti u zidine kako bi se postigla što realnija rekonstrukcija. Propadanje kamena na zidinama i kulama tvrđave i njihova sanacija su takođe veliki problem jer kamenolom koji je korišćen za izgradnju tvrđave više nije u funkciji, na njegovom mestu se sada nalazi Tašmajdan.

Fizičko očuvanje ovog spomenika kulture je od najvećeg značaja i samim tim izvode se radovi ojačavanja konstrukcije metalnim profilima koji preuzimaju njenu težinu, kao i rekonstrukcija plastičnih elemenata uz zaštitu originalnih segmenata od atmosferskih uticaja, putem novih krovnih konstrukcija. Takođe je potrebna i verna rekonstrukcija koja će omogućiti da nam svaka građevina ispriča svoju priču i da osetimo kako je to sve funkcionisalo i izgledalo kroz istoriju.

 

PROBLEMI I MOGUĆNOSTI REVITALIZACIJE GORNJEG GRADA

 

REVITALIZACIJA

Celovita obnova, oživljavanje ukupnog kompleksa materijalnih i duhovnih vrednosti spomenika kulture ili prostornih kulturno-istorijskih celina. Kompleksna metoda koja može obuhvatiti skoro sve tehničke postupke kao i promenu funkcije građevine ili celine, primereno spomeničkoj vrednosti.

Gornji grad se susreće sa raznovrsnim problemima kao sto su: problemi u nameni prostora, pozicija tvrđave, postojanje različitih zapuštenih prostora…

Jedan od ključnih porblema Gornjeg grada jeste prezentacija njegovih kulturnih dobara javnosti. Odnos između kulturnog dobra i posmatrača mora biti na mnogo većem nivou, tako što će omogućiti nekome ko se prvi put susreće sa spomenikom kulture da ima čistu i jasnu sliku o njegovim vrednostima, istorijskim podacima i ključnim objektima. To se može postići adekvatnom signalizacijama u vidu, putokaza, informativnih panoa, karakterističnog osvetljenja, postavljanjem informacionih pultova kao i postavkama maketa koje bi davale verodostojnu vizuelizaciju nerekonstruisanim ruševinama.

PREZENTACIJA

Označava način predstavljanja kulturnog dobra javnosti kroz brižljivo odabranu planiranu komunikaciju između sadržaja kulturnog dobra i posmatrača.

ZAKLJUČAK

Beogradska tvrđava predstavlja najbitniji istorijski spomenik Beograda, a i Srbije, i potrebno je uraditi sve kako bi taj spomenik bio pravilno zaštićen, restauriran i konzerviran. Sa svim prikupljenim informacijama, crtežima i pisanim dokumentima izostaje samo inicijativa vlasti da se spomenik dovede u ono stanje u kakvom treba da bude i da zrači svom lepotom koju je posedovao kroz vekove svog postojanja.